Hài hước là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái quát về hài hước

Hài hước (humor) là khả năng phát hiện hoặc thể hiện những mối tương phản, bất ngờ trong nhận thức, ngôn ngữ hoặc hành động, kích thích phản ứng cười và cảm giác vui vẻ. Hiệu ứng hài hước không chỉ đơn thuần là phản xạ thần kinh gây co thắt cơ mặt, mà còn liên quan đến cơ chế giải phóng endorphin, dopamine và oxytocin, mang lại cảm giác thư giãn, gắn kết xã hội và cải thiện tâm trạng tổng thể.

Hài hước tồn tại dưới nhiều hình thái khác nhau, từ trò đùa đơn giản trong giao tiếp hàng ngày đến nghệ thuật sân khấu chuyên nghiệp như kịch hài, hài độc thoại. Trong đời sống, khả năng hài hước được xem là dấu hiệu của trí tuệ xã hội cao, khi người nói biết điều chỉnh nội dung và phong cách để khán giả, đồng nghiệp hoặc bạn bè cùng chia sẻ khoảnh khắc thoải mái và đồng cảm.

Nghiên cứu tâm lý và xã hội học chỉ ra rằng hài hước giúp giảm stress, xoa dịu căng thẳng nhóm và tăng tính sáng tạo. Môi trường làm việc có văn hóa hài hước, nơi nhân viên được khuyến khích đùa vui lành mạnh, thường ghi nhận năng suất cao, tinh thần đồng đội vững mạnh và khả năng thích nghi nhanh với thay đổi.

Các lý thuyết tâm lý về hài hước

Incongruity Theory (Lý thuyết mâu thuẫn) cho rằng cười xảy ra khi có sự bất ngờ, không tương hợp giữa dự đoán và thực tế. Khi khán giả nhận ra điểm bất ngờ đó — như lời châm biếm, đảo ngược kỳ vọng hoặc mâu thuẫn ngữ nghĩa — não bộ xử lý thông tin theo cách tạo ra phản ứng cười để giải tỏa sự “bất ngờ” trong nhận thức.

Relief Theory (Lý thuyết giải phóng) do Freud đề xuất nói rằng cười là cách giải tỏa năng lượng tâm lý dồn nén. Trong nhiều tình huống căng thẳng hoặc kiềm chế cảm xúc, một câu chuyện hài hước hoặc hành động ngớ ngẩn sẽ kích hoạt phản ứng cười, cho phép giải phóng áp lực nội tâm và chuyển hướng tập trung sang yếu tố giải trí.

Superiority Theory (Lý thuyết vượt trội) nhấn mạnh khía cạnh so sánh: khi người xem chứng kiến người khác mắc lỗi ngớ ngẩn, họ có cảm giác “vượt trội” và trải nghiệm niềm vui từ sự an toàn của bản thân. Hình thức này thường thấy trong kịch hài Slapstick, phim hoạt hình hài hước và trò cười trào phúng, nơi nhân vật chính gặp tình huống trớ trêu.

Cơ chế sinh học và thần kinh học

Phản ứng cười khởi nguồn từ vỏ não trước trán (prefrontal cortex) – trung tâm xử lý nhận thức và dự báo kết quả – kết hợp với vùng não hạch hạnh nhân (amygdala) chịu trách nhiệm cảm xúc. Khi tế bào thần kinh tích hợp tín hiệu từ lý thuyết mâu thuẫn, giải phóng hoặc vượt trội, chúng kích hoạt đường dẫn mesolimbic, giải phóng dopamine, tạo cảm giác khoái cảm và động lực ghi nhớ tình huống hài hước.

Các nghiên cứu fMRI cho thấy khi xem hài kịch, vùng ventral striatum và nucleus accumbens cũng tăng hoạt động, tương tự phản ứng khi nhận thưởng. Đồng thời, endorphin – chất giảm đau tự nhiên – được giải phóng, làm giảm cảm giác đau đớn và căng thẳng. Ngoài ra, oxytocin – hormone gắn kết – tăng cao khi cùng cười với người khác, củng cố mối liên kết xã hội và niềm tin lẫn nhau.

Trên phương diện sinh hóa, nồng độ serotonin cũng đóng vai trò quan trọng trong điều chỉnh tâm trạng. Người có hệ serotonin cân bằng dễ dàng tiếp nhận yếu tố bất ngờ và duy trì phản ứng tích cực với tình huống hài hước. Rối loạn serotonin, như trong trầm cảm, thường khiến người bệnh khó trải nghiệm niềm vui từ các tình huống hài hước, kém động lực cười và ít chia sẻ cảm xúc tích cực.

Phân loại hình thức hài hước

Hài kịch (Comedy): Sân khấu hoặc truyền hình, bao gồm kịch nói, kịch câm, hài kịch vở, thường xây dựng kịch bản có nhân vật và tình huống dàn dựng công phu. Ví dụ: vở hài kịch Broadway, chương trình Saturday Night Live.

Châm biếm & Satire: Dùng để chỉ trích hoặc mổ xẻ hiện tượng xã hội, chính trị qua ngôn ngữ mỉa mai, phóng đại đặc điểm tiêu cực nhằm tạo ra hiệu ứng hài hước và khuyến khích phản tỉnh. Tác phẩm tiêu biểu: chương trình Last Week Tonight with John Oliver; tạp chí The Onion.

Hài độc thoại (Stand-up): Nghệ sĩ một mình trên sân khấu diễn tả trải nghiệm cá nhân, quan sát xã hội hoặc tình huống đời thường bằng ngôn ngữ đời thường, tương tác trực tiếp với khán giả. Phong cách này nổi bật qua Netflix specials của Dave Chappelle, Ali Wong.

Trò đùa và khôi hài đời thường: Những câu chuyện ngắn, giai thoại hoặc hoạt động troll nhẹ, dùng trong giao tiếp hằng ngày để tạo không khí thân thiện. Thường xuất hiện dưới dạng meme, clip ngắn trên mạng xã hội hoặc trò đùa bạn bè.

Ảnh hưởng tâm lý – xã hội

Hài hước tác động tích cực đến trạng thái tâm lý, giúp giảm căng thẳng bằng cách kích hoạt hệ thống thần kinh đối giao cảm. Khi cười, cơ thể giải phóng endorphin—chất giảm đau tự nhiên—giúp giảm cảm giác đau và căng cơ, đồng thời tăng cường cảm giác hạnh phúc và thư giãn.

Về khía cạnh xã hội, yếu tố hài hước góp phần xây dựng và củng cố mối quan hệ thông qua “liên kết tiếng cười” (bonding laughter). Nhóm có trải nghiệm cười chung báo cáo mức độ tin cậy và cảm giác thuộc về cao hơn. Đồng thời, hài hước cũng là công cụ điều hòa xung đột, khi lời đùa khéo léo có thể xoa dịu tình huống căng thẳng, giúp các bên cảm thấy “bớt nghiêm trọng” và dễ dàng hợp tác.

Bảng so sánh tác động hài hước lên tâm lý cá nhân và quan hệ xã hội:

Khía cạnh	Cá nhân	Xã hội
Cảm xúc	Giảm lo âu, tăng khoái cảm	Tăng sự đồng cảm
Sức khỏe	Giảm huyết áp, cải thiện miễn dịch	Thúc đẩy hỗ trợ cộng đồng
Giao tiếp	Tự tin thể hiện bản thân	Tạo cầu nối giữa các nhóm

Đo lường và đánh giá hài hước

Việc định lượng hài hước thường gặp thách thức do tính chủ quan của cảm nhận. Thang đo Humor Styles Questionnaire (HSQ) của Martin et al. (2003) phân tích bốn phong cách: hài tích cực (affiliative), hài tự trào (self-enhancing), hài tấn công (aggressive) và hài tự hủy (self-defeating). Mỗi phong cách phản ánh mục tiêu xã hội hoặc cách cá nhân sử dụng hài để đối phó với stress.

Multidimensional Sense of Humor Scale (MSHS) đo các khía cạnh như khả năng tạo cười, sự đánh giá hài hước của người khác và phản ứng cá nhân với tình huống hài. Các khảo sát này kết hợp với phương pháp ghi nhận sinh lý (đo nhịp tim, điện não đồ, biểu hiện khuôn mặt) để thu thập dữ liệu khách quan.

• HSQ: 32 mục, đánh giá phong cách hài dựa trên mục tiêu xã hội và bản sắc cá nhân.
• MSHS: 24 mục, đa đo lường khả năng cảm nhận và thể hiện hài hước.
• Ghi nhận sinh lý: Đo dopamine, endorphin qua mẫu máu; phân tích biểu cảm cười với phần mềm nhận diện khuôn mặt.

Văn hóa và khác biệt quốc gia

Quan niệm về hài hước biến thiên mạnh theo văn hóa. Ở phương Tây, hài kịch trào phúng (satire) và hài hàm ẩn (dry humor) được ưa chuộng, nhấn mạnh cách chơi chữ và châm biếm xã hội. Trong khi đó, nhiều nền văn hóa Á Đông ưa lối hài “lời ít ý nhiều” (subtle humor), tôn trọng phép lịch sự và tránh đả kích trực tiếp.

Sự khác biệt này đòi hỏi nghệ sĩ và biên tập viên hài khi chuyển ngữ hoặc biểu diễn cho khán giả quốc tế phải điều chỉnh ngữ cảnh và nội dung để phù hợp. Ví dụ, một câu chuyện đùa về chính sách thuế ở Hoa Kỳ có thể không gây cười ở Việt Nam nếu khán giả không quen với hệ thống thuế phức tạp.

• Phương Tây: Hài đơn tuyến, châm biếm chính trị, chơi chữ.
• Á Đông: Hài kịch thân thiện, trò hề vật lý (slapstick), ẩn dụ lịch sự.
• Châu Phi: Hài dựa trên truyện kể dân gian, nhấn mạnh sự hài hòa cộng đồng.

Ứng dụng trong trị liệu và giáo dục

Liệu pháp hài hước (humor therapy) đã được áp dụng trong y học và chăm sóc tâm thần để hỗ trợ bệnh nhân mãn tính, ung thư và rối loạn stress. Một số cơ sở y tế tổ chức “buổi cười trị liệu” với nghệ sĩ hài, giúp bệnh nhân giảm đau, cải thiện tinh thần và tăng tính tuân thủ điều trị.

Trong giáo dục, việc lồng ghép yếu tố hài hước vào bài giảng giúp tăng sự chú ý và ghi nhớ. Ví dụ, giáo viên sử dụng trò chơi đố vui, hoạt cảnh ngắn tạo ra môi trường học tập tích cực, giảm áp lực thi cử. Nghiên cứu của Journal of Educational Psychology cho thấy lớp học có giáo viên hài hước tăng 20% điểm kiểm tra và giảm 30% tỷ lệ bỏ học.

• Humor Therapy: Giảm đau, tăng miễn dịch, cải thiện chất lượng sống.
• Giáo dục: Tạo không khí thân thiện, nâng cao tương tác, tăng hiệu quả học tập.

Hài hước trong truyền thông và quảng cáo

Quảng cáo hài hước tận dụng yếu tố bất ngờ và liên tưởng để thu hút chú ý, tăng khả năng ghi nhớ thương hiệu. Theo Journal of Advertising Research, chiến dịch quảng cáo có yếu tố hài tạo mức độ ghi nhớ quảng cáo tăng 50% so với quảng cáo nghiêm túc.

Các kỹ thuật hài thường dùng trong quảng cáo:

1. Parody: Bắt chước phong cách nổi tiếng, tạo sự liên tưởng hài hước.
2. Slapstick: Yếu tố vật lý hài hước, gây cười qua hành động kịch tính.
3. Play on words: Chơi chữ, sử dụng nghĩa kép để tạo hiệu ứng bất ngờ.

Ví dụ, chiến dịch “Share a Coke” của Coca-Cola kết hợp tên cá nhân in trên chai với kịch bản hài hước, khuyến khích người xem chia sẻ khoảnh khắc vui vẻ. Kết quả khảo sát cho thấy tăng 25% tương tác mạng xã hội và 15% doanh thu trong quý chiến dịch.

Tài liệu tham khảo

1. Martin, R. A. (2007). The Psychology of Humor: An Integrative Approach. Academic Press.
2. Ruch, W., & Heintz, S. (2016). The similarities and differences of four humor styles and five character strengths. European Journal of Humour Research, 4(1), 23–33.
3. Nezlek, J. B., & Derks, P. (2001). Use of humor as a coping mechanism, consideration of coping goals, and effects on well‐being. European Journal of Social Psychology, 31(3), 319–335.
4. American Psychological Association. Humor and health. https://www.apa.org/topics/humor
5. Galloway, K. R. (2018). Humor in advertising: A content analysis of humor types in Super Bowl commercials. Journal of Advertising Research, 58(2), 165–178.